آینده وحدت سرزمینی عراق

کردها و کردستان عراق را می توان به عنوان یکی از سه بخش اصلی عراق در ابعاد مختلف سیاسی- امنیتی، فرهنگی- اجتماعی، جغرافیایی و اقتصادی محسوب کرد که بر عمده ی مسائل مربوط به آینده این کشور و به خصوص وحدت سرزمینی آن تأثیرگذاری اساسی دارند. در حالی که شیعیان به عنوان محور اصلی عراق پس از صدام محسوب شده و سعی در حفظ وحدت سرزمینی و انسجام درونی عراق دارند و اهل سنت نیز رویکردی انتقادی و اعتراضی نسبت به شرایط جدید این کشور دارند، کردها بیش ترین تمایلات واگرایانه و جدایی طلبانه را از خود بروز داده و به عنوان نیروی اصلی پیش برنده ی تجزیه عراق محسوب می شوند.

حزب دموکرات کردستان عراق

حزب دموکرات، تحقق استقلال کردستان را به عنوان آرمانی قومی و مردمی و مطالبه ای خاندانی و عشیره ای در چارچوب مبارزه های متداوم خود می داند و معتقد است مسعود بارزانی در امتداد رهبران گذشته این خاندان، وظیفه تحقق آرمان کردی در شرایط کنونی را بر عهده دارد؛ بر این اساس، استقلال به عنوان هدف تاریخی و راهبردی برای خاندان بارزانی و به خصوص شخص مسعود بارزانی تلقی می شود (1)
بر این مبنا، به رغم اهمیت و اولویت ایده و آرمان دولت کردی برای همه کردها، برخی با توجه به تأکیدها و تلاش های بارزانی معتقدند استقلال کردی از آرمانی مردمی- قومی به آرمانی حزبی ? خاندانی و حتی شخصی تبدیل شده و مسعود بارزانی در تلاش است تا با بهره گیری از مطالبه گری تاریخی و قومی کردها از یک سو و شرایط جدید از سوی دیگر، خود را به شخصیتی تاریخی و منحصر به فرد برای کردها تبدیل نموده و در دوره حیاتش دستاوردی عظیم داشته باشد (2)
مهم ترین مولفه های توانمندی و تأثیرگذاری حزب دموکرات کردستان عبارتند از:
محوریت حزب دموکرات در عرصه سیاسی و در دست داشتن مناصب رهبری اصلی ؛
تسلط جدی بر ساختار و ارکان سیاسی، اقتصادی و امنیتی اقلیم؛
بیش ترین تسلط و نفوذ در حوزه جغرافیایی کردی به خصوص دهوک، اربیل و بخش های مهمی از مناطق مورد مناقشه در استان هایی مانند نینوا؛
قدرت اقتصادی بالا و تسلط بر منابع درآمدی اصلی اقلیم مانند نفت؛
توان نظامی- امنیتی بالا در حوزه کردی با در اختیار داشتن بخشی از پیشمرگه ها و ساختارهای اطلاعاتی و امنیتی؛
نفوذ عشیره ای و قومی بارزانی در حوزه کردی به واسطه سوابق تاریخی و مطرح کردن مطالبه های هویتی و قومی؛ و
روابط خارجی و توانمندی ارتباطی رهبران حزب دموکرات.

با این حال حزب دموکرات کردستان در پیشبرد اهداف و بازیگری موثر با برخی موانع اساسی نیز روبرو است که عمده ترین آنها عبارتند از:

ساختارهای چندگانه سیاسی، نظامی- امنیتی و اقتصادی در اقلیم کردستان و عدم تسلط حزب دموکرات بر همه شوون اقلیم؛
اختلاف های سیاسی احزاب سیاسی دیگر با بارزانی رها و عدم همراهی کامل در جدایی طلبی؛
فقدان مشروعیت سیاسی لازم نزد بارزانی با پایان دوره ریاست و تعلیق و تعطیل شدن نهادها و روندهای سیاسی؛
تداخل و نقش آفرینی نظامی و امنیتی پ. ک. ک در اقلیم در هماهنگی با احزاب رقیب حزب دموکرات و ایجاد چالش برای تسلط نظامی کامل؛
تنش در روابط بارزانی با بغداد و برخی جریان های کلیدی شیعی مانند دولت قانون؛
چالش ها و مشکلات اقتصادی جاری اقلیم؛ و
موانع و تنش ها در روابط حزب دموکرات با برخی بازیگران منطقه ای مانند ایران(3)

اتحادیه میهنی و جنبش تغییر

این دو حزب به عنوان جریان های سیاسی لیبرال و تا حدی چپ گرا در مقابل حزب دموکرات به عنوان جریان سیاسی عشیره ای شناخته می شوند و بر مناطق شرقی و تا حدی جنوبی کردستان عراق به خصوص سلیمانیه و کرکوک حضور و نفوذ دارند.
اتحادیه میهنی با شعار «حق تعیین سرنوشت، دموکراسی و حقوق بشر برای مردم کرد عراق» متولد شد و از این منظر به رقابت با حزب دموکرات پرداخته است.
این حزب برای پرچمداری جنبش کردی و دفاع از حقوق کردهای عراق به رقابت جدی با حزب دموکرات پرداخته و همواره از حق کردها برای تعیین سرنوشت و خودمختاری دفاع کرده است. اما این موضوع هرگز به معنای دفاع بی قید و شرط اتحادیه میهنی از استقلال کامل و جدایی از عراق نبوده؛ رویکردی که بنیان های فکری و شرایط خاص جغرافیایی و سیاسی- اجتماعی این جریان در آن نقش به سزایی داشته است.
بر این اساس با وجود نقاط اشتراک کلان و پذیرش ایده کلی استقلال کردی می توان شاهد اختلاف های جدی بین اتحادیه میهنی و حزب دموکرات در خصوص موضوع استقلال و جدایی از عراق بود.

جریان های اسلامی کردستان

احزاب و گروه های اسلامی در کردستان عراق به عنوان بخش دیگری از بازیگران سیاسی درون کردستان محسوب می شوند. این جریان ها هر چند همانند سه جریان مورد بحث قبلی در روندها و سرنوشت سیاسی اقلیم کردی تعیین کننده نیستد، اما در نوع توازن بین جریان های اصلی اثرگذارند.
جریان های اسلامیِ کردی از یک سو شامل جریان های افراطی مانند انصارالاسلام هستند که به برخی گروه های افراط گرای سنی نزدیک هستند و دیدگاه های آن ها مبتنی بر نفی استقلال و جدایی کردستان و گرایش به تفکرات کلان امتی و خلافتی است. از سوی دیگر، وجه غالب شامل جریان های اسلامی مسالمت جو مانند اتحاد اسلامی و جماعت اسلامی است که در قالب فضای سیاسی کلان اقلیم کردستان فعالیت می کنند.
اتحاد اسلامی کردستان به عنوان جریانی با گرایش های اخوانی و تحت رهبری و هدایت صلاح الدین بهاءالدین به عنوان اصلی ترین جریان اسلامی کردی و به عنوان نیروی سیاسی چهارم در اقلیم کردستان مطرح است.
دومین جریان نیز جماعت اسلامی به رهبری علی باپیر است که نسبت به اتحاد اسلامی، قدرت و نقش کم تری در اقلیم کردستان عراق دارد. رویکرد کلان جریان های اسلامی در خصوص استقلال کردی در چارچوب مطالبات احزاب اقلیم یعنی تأکید بر حق تعیین سرنوشت و استقلال است.
هدف اتحاد اسلامی و جماعت اسلامی از تأکید بر حق تعیین سرنوشت و موضوع استقلال کردی در وهله نخست، کسب حمایت های مردمی و جایگاه سیاسی در اقلیم کردستان است. بر این اساس است که این جریان ها ضمن تلاش برای همراه ساختن ایده های اسلامی و آرمان های قومی در نهایت حاضر شده اند تا دیدگاه امتی خود را به نفع هویت قومی کردی تقلیل داده یا حتی کنار بگذارند (4)
با این حال به رغم تلاش های این احزاب برای نقش آفرینی در اقلیم، قدرت و تأثیرگذاری آن ها اندک بوده و با موانع مهمی برای ارتقاء سطح بازیگری خود مواجه هستند که عمده ترین آن ها عبارتند از:
تعداد اندک کرسی های پارلمانی در اقلیم و بغداد؛
عدم تعیین کنندگی در ساختار قدرت اقلیم؛
فقدان تسلط بر حوزه جغرافیای خاص در مناطق کردی؛
ضعف نظامی- امنیتی و اقتصادی؛ و
پایگاه اجتماعی ضعیف در میان مردم اقلیم کردستان.

نتیجه گیری

در جمع بندی رویکرد جریان ها و احزاب سیاسی کردی نسبت به وحدت سرزمینی عراق و استقلال کردی می توان گفت استقلال طلبی، غایت همه جریان های سیاسی و جامعه کردی عراق محسوب می شود، اما تحولات و متغیرهای مختلفی وجود دارد که چگونگی پیگیری این مطالبه و طرح آن را تحت تأثیر قرار داده است.
نکته مهم در خصوص رویکرد جریان های کردی، وجود برخی اختلاف ها و افتراق ها بین این جریان ها در موضوع استقلال کردی است که مولفه های مختلفی در آن تأثیرگذارند و مهم ترین آن ها نیز شامل رقابت جریان های کردی برای پرچمداری حرکت استقلال خواهی و اختلاف در خصوص روند و سازوکارهای استقلال کردی است.

پانویس ها:
1- نشست خبرگی آینده وحدت سرزمینی عراق: نقش پیشران ها و بازیگران کردی، موسسه افق آینده پژوهی راهبردی (26/5/95)
2- نشست خبرگی آینده وحدت سرزمینی عراق: نقش پیشران ها و بازیگران کردی، موسسه افق آینده پژوهی راهبردی (1/6/95)
3- برای نمونه بنگرید به: أحمد حسن علی، عوائق استقلال کردستان عن العراق، مرکز البیان للدرایات و التخطیط (20/05/2015)، علی الموقع
:http://www.bayancenter.org/2015/05/683/
4- خورشید دلی، الإسلام السیاسی فی کردستان بین الدینی والقومی (20/5/2014)، علی الموقع: http://www.aljazeera.net/home/print/6c87b8ad-70ec-47d5-b7c4-3aa56fb899e2/b429a864-8a84-44e0-868a-7c3949d4a619